موسی صدر
پیدایش رابطه فلسطین و ایران
نویسنده: هیربد هیومن
دیدار موسی صدر و عرفات در بیروت
موسی صدر روحانی و سیاستمدار شیعه ایرانی-لبنانی متولد ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در شهر قم بود که بسیاری از سازمان‌های شیعی لبنان، از جمله مؤسسات آموزشی، خیریه‌ها و جنبش «اَمَل» را بنیان نهاد و احیا کرد. موسی صدر به عنوان یک وکیل مهم برای جامعه شیعیان در لبنان شناخته می‌شد که در آن زمان از نظر اقتصادی و سیاسی محروم بودند.
موسی صدر در دهه ۱۹۵۰ پس از اتمام تحصیلات خود و مطرح شدن به عنوان یک مجتهد ایرانی شیعه، با کمک و موافقت محمدرضا شاه پهلوی، به منظور گسترش تسلط شیعه به لبنان نقل مکان کرد. وی با کمک ساواک در تیر، یکی از شهرهای لبنان، به عنوان رهبر جامعه شیعه شناخته شد. صدر بر ارتقاء و توانمندسازی شیعیان لبنان تمرکز داشت و در سال ۱۹۶۹ شورای عالی شیعی اسلامی را تاسیس کرد. او همچنین در سال ۱۹۷۴ جنبش محرومین را آغاز کرد، که پیش درآمدی بر جنبش اَمَل بود. رویکرد صدر گفتگوی بین‌مذاهب و حفظ تکثر دینی در جامعه لبنان بود.
موسی صدر، رهبر برجسته شیعیان در لبنان، روابط پیچیده‌ای با شخصیت‌های سیاسی مختلف داشت، از جمله با یاسر عرفات. وی بر اصلاحات اجتماعی و حمایت از حقوق جامعه شیعه در لبنان تمرکز داشت و این موضوع گاهی او را با دیگر گروه‌ها، از جمله سازمان آزادی‌بخش فلسطین (PLO) به رهبری عرفات، در تضاد قرار می داد. صدر، هرچند نسبت به مسئله فلسطین همدلی داشت، اما تمایلی به قرار دادن جامعه شیعه‌ای که از قبل در لبنان محروم بودند، در معرض تنش‌های بیشتر نداشت. گزارش های متعددی حاکی از آن است که علاوه بر همکاری و ارتباط مستقیم صدر با شاه و ساواک او با سازمان سیا و ماموران سیا در لبنان و منطقه هم در ارتباط بود.
درباره ناپدید شدن موسی صدر در سال ۱۹۷۸ در طی سفری به لیبی، نظریات و ادعاهای مختلفی وجود دارد. بسیاری بر این باورند که معمر قذافی دستور کشتن صدر را صادر کرده است و انگیزه‌های مختلفی به این اقدام نسبت داده شده است. یکی از نظریات بیان می‌کند که قذافی به درخواست رهبر فلسطینی یاسر عرفات، صدر و همراهانش را کشته است. در آن زمان میان شیعیان و فلسطینی‌ها در جنوب لبنان درگیری‌های مسلحانه‌ای در جریان بود. با این حال، دلایل دقیق و انگیزه‌های پشت پرده ناپدید شدن موسی صدر هنوز نامشخص است و لیبی به طور مداوم هرگونه مسئولیت در این زمینه را رد کرده است. گزارش هایی مبنی بر میل و برنامه ریزی عرفات برای حذف صدر در موساد موجود است.
خمینی تقریباً ۱۳ سال در تبعید در شهر نجف عراق، به سر برد. او در سال ۱۹۶۵، پس از دوره‌ای کوتاه در ترکیه، به نجف نقل مکان کرد و تا زمان اخراجش توسط صدام حسین در سال ۱۹۷۸ در آنجا ماند. این دوره در نجف، فاز بحرانی در زندگی خمینی بود. در طی این دوره، وی فعالیت‌های دینی و سیاسی خود را ادامه داد و تاثیر قابل توجهی بر جهت‌گیری انقلاب اسلامی در ایران گذاشت. طبق گزارش موساد و بر اساس مدارک بدست آمده در عراق، عرفات در همان سالها برای اولین بار خمینی را در نجف ملاقات می کند و به او پیشنهاد رهبری جنبش شیعه را می دهد. اینچنین عرفات پیشنهاد
می‌کند تا چریک های حامی خمینی برای دیدن آموزش های نظامی و چریکی به صورت گروهی به فلسطین و لبنان بروند مرتضی مطهری (معروف به آیت الله رینگو) و مصطفی خمینی از اولین دوره دیده های این اردوگاه ها بودند.
گروه‌های چریکی یاسر عرفات، رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین، عمدتاً زیر مجموعه‌هایی از سازمان بودند که در مبارزه برای استقلال فلسطین فعالیت داشتند. این گروه‌ها شامل سازمان‌های مختلف با اهداف و رویکردهای متفاوت بودند. از جمله معروف‌ترین این گروه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جنبش فتح
این جنبش که توسط عرفات در سال ۱۹۵۹ تأسیس شد، مهم‌ترین و مرکزی‌ترین بخش سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود. فتح از نظر نظامی و سیاسی فعال بود و به عنوان بازوی اصلی نظامی و سیاسی سازمان عمل می‌کرد. طبق مستندات موجود احمد خمینی از اعضای ثبت شده در این گروه بوده.
جبهه مردمی برای آزادی فلسطین (PFLP)
این گروه به رهبری جورج حبش تأسیس شد و یکی از گروه‌های چپ‌گرا و مارکسیستی درون سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود. این جبهه در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ برای عملیات‌های چریکی و هواپیماربایی شناخته می‌شد. از قرار این گروه هم در آموزش نیروهای چریکی حزب توده برای براندازی سلسله پهلوی سهیم بوده.
جبهه دموکراتیک برای آزادی فلسطین (DFLP)
این جبهه تحت رهبری نایف حواتمه، این گروه هم گرایش‌های چپ و مارکسیستی داشت و در کنار PFLP یکی دیگر از گروه‌های چپ‌گرا در سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود.
سازمان آزادی‌بخش فلسطین-ارتش آزادی‌بخش فلسطین (PLA)
این سازمان متشکل از نیروهای نظامی رسمی سازمان آزادی‌بخش فلسطین بودند که در جنگ‌های مختلف با اسرائیل و در درگیری‌های داخلی لبنان شرکت داشتند.
عرفات به عنوان رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین نقش مهمی در هماهنگی و رهبری این گروه‌های مختلف داشت و تلاش کرد تا آنها را زیر چتر یک سازمان متحد نگه دارد. این گروه‌ها در جریان براندازی حکومت پهلوی و روی کار آمدن خمینی نقش بسیاری داشتند. تا سال ۱۹۷۹ به صورت مستند حدود چهارصد نفر ایرانی در این سازمان ها دوره های نظامی و چریکی می‌بینند که همان ها هسته های اصلی سپاه و سازمان اطلاعات ایران را تشکیل می‌دهند. با تسخیر سفارت آمریکا و خیانت آمریکایی ها (سازمان سیا) به اسرائیل، شورشیان نظام اسلامی به قدرتی تثبیت شده تبدیل می شوند. بدین شکل که در جریان تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان به اصطلاح خط امام، ماموران سی‌آی‌ای تمامی اسناد موجود در سفارتخانه را در دستگاه‌هایی مخصوص ریز ریز کردند بغیر از یک پوشه ۱۰۰ صفحه‌ای شامل اسرار مرتبط با ماموران مخفی و جاسوسان و مرتبطان اسرائیل در ایران. این سند به صورت دست نخورده روی میز باقی مانده بود. همین پرونده‌ی صد صفحه ای در حقیقت ادامه حضور اسرائیل در ایران پس از انقلاب را بسیار ضعیف و پر هزینه کرد. در طی همین دوره های آموزشی و فرماندهی در فلسطین، منتظری (آیت الله رینگو) که مهره اجرایی خمینی در ایران در دوران تبعید بود، قول ارتش صد هزار نفری حزب اللهی برای جنگ با اسرائیل را به تروریست های فلسطینی می دهد.
پس از ناپدید شدن امام موسی صدر در لیبی در سال ۱۹۷۸، نقش و مسئولیت‌های او در جامعه شیعه لبنان و رهبری جنبش‌هایی که توسط او بنیان گذاشته شده بود، توسط چندین شخص و نهاد به عهده گرفته شد. مهم‌ترین این افراد و نهادها عبارتند از:
محمد مهدی شمس‌الدین
وی به عنوان جانشین موسی صدر در رأس شورای عالی اسلامی شیعه لبنان قرار گرفت. شمس‌الدین یک روحانی شیعه برجسته بود و نقش مهمی در حفظ نفوذ این شورا و نمایندگی جامعه شیعه لبنان ایفا کرد. رابطه بین محمد مهدی شمس‌الدین و یاسر عرفات پس از ناپدید شدن موسی صدر به طور گسترده در منابع موجود مستند نشده است. شمس‌الدین که پس از ناپدید شدن موسی صدر، رهبری شورای عالی اسلامی شیعه لبنان را به عهده گرفت، به خاطر مواضع معتدل و تلاش‌هایش برای همزیستی مسیحی-مسلمان در لبنان شناخته شده بود. با توجه به پیچیدگی‌های سیاسی در لبنان و خاورمیانه در آن زمان، احتمالاً تعاملات بین شمس‌الدین و عرفات تحت تأثیر شرایط سیاسی حاکم، به ویژه جنگ داخلی لبنان و مبارزه فلسطینی‌ها قرار داشته است.
نبیه بری
او به عنوان جانشین سیاسی برجسته موسی صدر درآمد. بری رهبری جنبش امل، سازمان سیاسی و نظامی بنیان‌گذاشته شده توسط موسی صدر، را به عهده گرفت. تحت رهبری بری، اَمَل همچنان نقش کلیدی در سیاست لبنان و نمایندگی جامعه شیعه ایفا کرد. پس از ناپدید شدن موسی صدر، نبیه بری به عنوان یک رهبر برجسته در جامعه شیعه لبنان ظهور کرد و رهبری جنبش اَمَل را بر عهده گرفت. رهبری بری هم زمان با تلاطم سیاسی و تحول در لبنان، به ویژه برای جامعه شیعه، آغاز شد.
تحت رهبری بری، جنبش اَمَل نقش فعالی در جنگ داخلی لبنان ایفا کرد، با تمرکز بر دفاع و سازماندهی جامعه شیعه. جنگ همچنین منجر به تغییر اتحادها و دینامیک‌های قدرت در لبنان شد. در این زمان، رابطه بین جنبش اَمَل به رهبری نبیه بری و سازمان آزادی‌بخش فلسطین (PLO) به رهبری یاسر عرفات پیچیده و در حال تحول بود.
حمله اسرائیل به لبنان در سال ۱۹۸۲ تأثیر قابل توجهی بر دینامیک‌های داخلی لبنان داشت، از جمله رابطه بین اَمَل و جنبش آزادی بخش فلسطین PLO. با اخراج PLO از جنوب لبنان و بیروت، جنبش اَمَل تحت رهبری بری به شکل برجسته‌ای ظهور کرد و تلاش کرد تا قدرت سیاسی خود را در درون سیستم سیاسی اصلاح‌شده لبنان افزایش دهد. با این حال، دخالت قدرت‌های خارجی و پیچیدگی‌های سیاست لبنان، چالش‌هایی را برای رهبری بری ایجاد کرد.
نبیه بری، به عنوان رهبر جنبش اَمَل، ارتباط قابل توجهی با جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در طول و پس از انقلاب ایران به رهبری خمینی، داشته است. جنبش اَمَل، یک سازمان سیاسی و نیمه‌نظامی شیعه برجسته در لبنان، از لحاظ تاریخی با ایران هم‌راستا بوده، به‌ویژه با توجه به اشتراک عقیده شیعه اسلامی و منافع سیاسی در منطقه. حمایت ایران از اَمَل و نفوذ آن در سیاست لبنان، به‌ویژه در بین جامعه شیعه، جنبه مهمی از رابطه بین بری و رهبری ایران است که از دوران پهلوی برنامه ریزی و اجرا شد و در دوران حکومت اسلامی با تغییر ایدئولوژی خمینی دچار دگردیسی گردید. این هم‌راستایی در شکل‌دهی به دینامیک‌های سیاسی امروز لبنان و نقش اَمَل در آن بسیار موثر بوده است.
حسین الحسینی
وی نیز نقش مهمی در جنبش امل پس از ناپدید شدن موسی صدر داشت. الحسینی یکی از بنیان‌گذاران اَمَل بود و موقعیت‌های مختلف سیاسی را در این سازمان و دولت لبنان بر عهده داشت.
این رهبران و سازمان‌هایی که آنها نمایندگی می‌کردند، ماموریت و اهداف تعیین‌شده توسط موسی صدر، به‌ویژه در مورد حمایت از حقوق و نمایندگی سیاسی جامعه شیعه در لبنان را ادامه دادند. خلأ ایجاد شده توسط ناپدید شدن صدر قابل توجه بود و منجر به بازسازمان‌دهی رهبری سیاسی و مذهبی شیعیان در لبنان شد. پس از ناپدید شدن صدر، الحسینی به عنوان دبیرکل جنبش اَمَل انتخاب شد اما در سال ۱۹۸۰ از این سمت استعفا داد، که بخشی از آن به دلیل مخالفت با دخالت روزافزون این جنبش در جنگ داخلی بود. این دوره با اتحادها و تغییرات پیچیده‌ای در سیاست لبنان، از جمله با سازمان آزادی‌بخش فلسطین (PLO)، همراه بود. استعفای الحسینی منجر به رهبری نبیه بری در اَمَل شد که تحت فرماندهی او، جنبش به صورت فعال‌تری در درگیری‌ها شرکت کرد
اسد و دولت سوریه
اسد که دیکتاتوری سوریه را متفاوت با سایر دیکتاتورهای منطقه با آزادی هایی نسبی ساخته بود با وجود اینکه به گزارش ساواک سوریه در شکل گیری شورش پنجاه و هفت دخالت داشته اما در سالهای اول حکومت خمینی اسد از او و سیاست هایش فاصله گرفته بود. این فاصله در حدی بود که وقتی در اوایل دهه ۸۰ میلادی سپاه پاسداران گروهی را برای حمایت از جنبش رهایی بخش فلسطین، از طریق سوریه و شهر دمشق به صورت پنهانی به فلسطین و لبنان اعزام کرده بودند، ماموران اطلاعاتی سوریه به فرماندهی اسد پس از آن مطلع شدن از این فعالیت آنها را دستگیر می‌کنند. اسد برای مدتی طولانی آنها را در کمپ فلسطینی‌های سوریه نگهداری می‌کند و عاقبت به ایران باز می‌گرداند. چند سال بعد به موجب زد و بندهای سیاسی پشت پرده و به گفته ای فشار روسیه اسد با ایران برای مقابله با دشمنان مشترک یعنی اسرائیل و آمریکا و با هدف مبارزه با امپریالیسم جهانی همسنگر شده و در ادامه این ارتباط در دوره حکومت پوتین و روی کار آمدن خامنه ای و بشار الاسد بسیار پیچیده و عمیق تر می شود.
آرزوی امپراطوری شیعه حتی با ناپدید شده موسی صدر و سقوط پهلوی و مرگ نابه هنگام محمدرضا شاه فقید، راه خود را طی کرده و بعد از گذشت چهار دهه به سرانجامی شوم و آسیب رسان رسیده که باعث مرگ میلیون‌ها انسان بی گناه و ویرانی کشورهای بسیاری در منطقه، از جمله ایران و فلسطین شده است.
هیربد هیومن
ژانویه ۲۰۲۴
زن مبارز مسئول در برابر زمانش و سرنوشت جامعه اش (عکس از محمد فرنود)
ثبت دیدگاه و نظرات