در بررسی جریان‌های براندازی و تغییرات ناگهانی در ایران، نمی‌توان از نقش نمایش‌های سیاسی و منافع پنهان حکومتی چشم‌پوشی کرد. تجربه تاریخی نشان داده است که بسیاری از تلاش‌ها برای براندازی به نفع حاکمیت کنونی و با هدف حفظ قدرت در چارچوب‌های جدید سیاسی تدارک دیده می‌شوند. این رویکردها، که غالباً با برنامه‌ریزی‌های از پیش تعیین شده و در راستای اهدافی خاص پیش می‌روند، می‌توانند با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای و ایجاد توهم انقلابی، جامعه را به سمت و سویی هدایت کنند که در نهایت به تحکیم بیشتر قدرت موجود منجر می‌شود.

این نمایش‌های براندازی، که اغلب با استفاده از احساسات انقلابی و وعده‌های ایدئولوژیک به پیش می‌روند، بدون آنکه ریشه‌های عمیق مشکلات جامعه را درک و یا به آنها پاسخ دهند، خطر آشفتگی و افزایش بی‌ثباتی را در پی دارند. این امر به‌ویژه در شرایطی که جامعه از اطلاع و آگاهی‌ کافی برخوردار نباشد، می‌تواند به ضرر مردم و به نفع گروه‌های قدرت‌طلب و منافع خارجی تمام شود.

در این میان، نقش آموزش و فرهنگ‌سازی برای ارتقای سطح آگاهی‌های جامعه و تقویت بنیان‌های دموکراتیک و مشارکتی بیش از پیش مشخص می‌شود. با پرورش خرد جمعی و تقویت توانایی انتقادی و تحلیلی جامعه، می‌توان مانع از تکرار خطاهای گذشته شد و به سمت تغییرات پایدار و مثبت گام برداشت. این امر نیازمند تلاش مشترک همه اقشار جامعه، از جوانان و زنان گرفته تا نخبگان فرهنگی و اجتماعی، برای ایجاد فضایی از گفتگو و تفاهم است.

بنابراین، در حالی که برخی از نیروها به دنبال استفاده از جریان‌های براندازی به عنوان ابزاری برای تحکیم قدرت خود هستند، باید توجه داشت که راه پیشرفت و توسعه جامعه در گرو پرورش آگاهی‌های عمومی و تقویت پایه‌های مشارکتی و دموکراتیک است. این مسیر، هرچند دشوار و پرچالش است، اما تنها راه رسیدن به تغییری است که بتواند ایران را به جامعه‌ای عادلانه‌تر، آزادتر و مترقی‌تر تبدیل کند.

نقش علوم انسانی در فرایند بیداری و تغییر اجتماعی بسیار حیاتی است. این رشته‌ها با فراهم آوردن درکی عمیق از فرهنگ، تاریخ، فلسفه، اقتصاد و سیاست، می‌توانند به شهروندان کمک کنند تا نه تنها از حقوق و وظایف خود آگاه شوند، بلکه توانایی ارزیابی انتقادی وضعیت موجود و ارائه راهکارهای نوآورانه برای مشکلات جامعه را نیز داشته باشند. در این میان، علوم انسانی با تأکید بر تفکر انتقادی و خلاق، می‌توانند نقشی کلیدی در شکل‌دهی خرد جمعی ایفا کنند و زمینه‌ساز تغییرات مثبت و پایدار در جامعه شوند.

قشر متوسط، که با یادگیری مهارت‌های فنی و حرفه‌ای به سطوح بالاتر اقتصادی و اجتماعی صعود کرده‌اند، نقش مهمی در توسعه و پیشرفت جامعه دارند. اما چالشی که این قشر با آن روبرو است، کمبود آموزش‌های عمیق در زمینه‌های علوم انسانی و نبود تمرین و تجربه در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی است. این کمبود می‌تواند منجر به یک شکاف آگاهی شود که آسیب‌هایی را به جریان بیداری و تلاش برای تغییر وضعیت موجود وارد کند. افرادی که در زمینه‌های فنی و حرفه ای تخصص دارند اما از نقد سیاسی و فهم اجتماعی محروم هستند، ممکن است نتوانند به طور کامل پیامدهای اقدامات و تصمیم‌های خود را درک کنند و از طریق نگاهی سطحی به مسائل، به جای حل مشکلات، به آنها دامن بزنند.

برای مقابله با این چالش، لازم است تلاش‌های آموزشی گسترده‌ای صورت گیرد که به افزایش سطح آگاهی‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این قشر بپردازد. این آموزش‌ها باید شامل برنامه‌ریزی‌هایی باشند که تفکر انتقادی، آگاهی از تاریخ و فرهنگ ملی، و فهم عمیق‌تری از دینامیک‌های جامعه و جهان را ترویج دهند. همچنین، فرصت‌هایی برای مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی فراهم آورده و زمینه‌ساز تجربه‌های عملی شوند که می‌توانند به تقویت شعور اجتماعی و مسئولیت‌پذیری در برابر جامعه کمک کنند.

در نهایت، توسعه و پرورش علوم انسانی در جامعه و تشویق قشر متوسط برای مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی، می‌تواند به تقویت بنیادهای دموکراتیک و پیشبرد اهداف توسعه پایدار کمک کند. این رویکرد، با ایجاد یک خرد جمعی آگاه و مسئولیت‌پذیر، می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات مثبت و عمیق در جامعه شود و از تکرار اشتباهات گذشته جلوگیری کند.

نقش اپوزیسیون سیاسی در جوامع امروزی، به ویژه در کشورهایی که با تحولات سیاسی و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند، باید با دقت و هوشمندی مورد بررسی قرار گیرد. گروه‌های اپوزیسیون، که غالباً به دلیل مخالفت با سیاست‌های حاکم و تلاش برای تغییر وضعیت موجود شکل می‌گیرند، نقش حیاتی در فرایند دموکراسی دارند. با این حال، وقتی این گروه‌ها تمرکز خود را صرفاً بر اثبات یک ایدئولوژی خاص یا پیروزی یک باور سیاسی می‌کنند، بدون توجه به پیامدهای آن برای جامعه، ممکن است ناخواسته به دشمنان همان ارزش‌های دموکراتیک تبدیل شوند که ادعا می‌کنند از آن‌ها حمایت می‌کنند.

این گروه‌ها، با استفاده از خشم و ترس به عنوان ابزاری برای مبارزه و سرکوب رقبای سیاسی، می‌توانند محیطی سمی و تفرقه‌آمیز ایجاد کنند که مانع از پیشرفت واقعی و حل مسائل اساسی جامعه می‌شود. در چنین شرایطی، جایگاه اپوزیسیون نه به عنوان یک نیروی سازنده برای ایجاد تغییرات مثبت، بلکه به عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌کند که تنها به دنبال حفظ منافع خودی و تقویت قدرت سیاسی است.

برای مقابله با این چالش، ضروری است که اپوزیسیون سیاسی راهبردهای مبتنی بر اصول دموکراتیک و شفافیت را در پیش بگیرد و بیش از هر چیز به دنبال ایجاد فضایی برای گفتگو و همکاری باشد. این امر شامل احترام به تنوع افکار و باورها، ترویج تفکر انتقادی و خلاق، و تلاش برای یافتن راه‌حل‌های مشترکی است که به نفع کل جامعه عمل می‌کنند، نه تنها یک گروه یا حزب خاص.

همچنین، اپوزیسیون باید به آموزش و فرهنگ‌سازی در جامعه توجه ویژه‌ای داشته باشد تا از طریق بالا بردن سطح آگاهی و دانش عمومی، مردم را قادر سازد تا به طور مستقل و آگاهانه در فرایندهای سیاسی و اجتماعی مشارکت کنند. این امر مستلزم تقویت نهادهای مدنی، رسانه‌های آزاد و مستقل، و آموزش های مقطعی است که می‌توانند نقشی کلیدی در شکل‌دهی یک جامعه دموکراتیک و پویا ایفا کنند.

در نهایت، تلاش برای ایجاد یک جامعه باز، عادلانه و دموکراتیک، مستلزم پذیرش این واقعیت است که دموکراسی تنها زمانی می‌تواند رشد کند و به بار بنشیند که همه اعضای جامعه، از جمله اپوزیسیون سیاسی، به ارزش‌های اساسی آن پایبند باشند و از روش‌های مخرب و تفرقه‌انگیز دوری جویند. اپوزیسیون موثر، آن است که به دنبال ایجاد تغییرات مثبت در جامعه است، نه ایجاد شکاف و تنش.

جریان‌های خارجی و سیاست‌های سرمایه‌داری اغلب به دنبال ایجاد بحران در مناطق مختلف جهان هستند، با هدف فروش اسلحه و کسب درآمد از مراحل قبل، حین، و بعد از جنگ. این رویکرد، که تاریخچه‌ای طولانی در استراتژی‌های امپریالیستی دارد، به نفع کارخانه‌های تسلیحاتی و شرکت‌های بزرگ چندملیتی است که از طریق فروش تجهیزات نظامی و بازسازی مناطق جنگ‌زده به دنبال سودآوری هستند.

یکی از روش‌های اصلی برای حفظ این چرخه مخرب، ترویج سیاست‌های چندقطبی است که باعث ایجاد تنش و دوگانگی در سطح جهانی و منطقه‌ای می‌شود. این استراتژی شامل تشویق به رقابت‌های ایدئولوژیک، مذهبی، قومی و ملی است که منجر به تقویت خطوط فرقه‌ای و ایجاد زمینه برای درگیری‌های مسلحانه می‌شود.

جریان‌های سرمایه‌داری، با تکیه بر ابزارهای رسانه‌ای و لابی‌گری، تلاش می‌کنند تا تصویری منفی از «دیگری» ارائه دهند و از طریق پروپاگاندا، افکار عمومی را برای حمایت از سیاست‌های تهاجمی و افزایش بودجه نظامی شکل دهند. این رویکرد، به ویژه در کشورهایی که با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی مواجه هستند، می‌تواند بسیار موثر باشد، زیرا بحران‌های ایجاد شده اغلب به عنوان فرصت‌هایی برای اجرای اصلاحات نولیبرال و بازگشایی بازارهای جدید تلقی می‌شوند.

برای مقابله با این رویکرد مخرب هم، ضروری است که جوامع به سوی ارتقای آگاهی و فهم مشترک پیش بروند. این امر مستلزم تقویت نهادهای دموکراتیک، ترویج گفتگو و همکاری بین‌المللی، و تمرکز بر حل مسائل از طریق روش‌های صلح‌آمیز و سازنده است. همچنین، مهم است که جوامع بر ارزش‌های انسانی مشترک و توسعه پایدار تمرکز کنند تا از طریق همکاری و تبادل دانش، به جای رقابت و تقابل، به پیشرفت و رفاه برسند.

براندازی هدایت شده و انقلاب مردمی دو رویداد با ماهیت‌های متفاوت هستند که هر کدام تأثیرات گوناگونی بر ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه می‌گذارند. درک این تفاوت‌ها اهمیت ویژه‌ای در فهم چگونگی پیشبرد تغییرات در جوامع دارد. براندازی هدایت شده معمولاً از سوی نیروهای خارجی یا داخلی با اهداف و منافع خاص، از طریق استفاده از تاکتیک‌های مختلف مانند فشارهای اقتصادی، تبلیغات رسانه‌ای، یا حتی دخالت‌های نظامی به اجرا درمی‌آید. این نوع براندازی اغلب بر پایه استفاده از شکاف‌های موجود در جامعه، نارضایتی‌های اجتماعی و یا ضعف‌های سیاسی استوار است. یکی از خطرات این نوع براندازی، بهره‌برداری از احساسات و عدم آگاهی کافی سیاسی مردم است که می‌تواند به بی‌ثباتی طولانی‌مدت، خشونت و افزایش تقابل‌ها منجر شود بدون آنکه لزوماً به بهبود واقعی در شرایط زندگی مردم بیانجامد.

در مقابل، یک انقلاب مردمی معمولاً بر اساس مطالبات مدنی مشخص و تعریف شده از پیش بنا نهاده شده و بر خواسته‌ها و نیازهای واقعی جامعه تمرکز دارد. انقلاب‌های مردمی زمانی رخ می‌دهند که افراد جامعه، با وجود آگاهی و شعور سیاسی، بر سر اهداف مشترکی متحد شوند و خواهان تغییرات اساسی در سیستم حاکم باشند. تفاوت اصلی در این است که انقلاب مردمی بر خرد جمعی و پیوند افراد جامعه بر اساس ارزش‌های مشترک و تلاش برای دستیابی به آزادی، عدالت و بهبود شرایط زندگی استوار است. این نوع از انقلاب می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات پایدار و مثبت در جامعه باشد، چرا که بر اساس درک عمیق از نیازها و خواسته‌های مردم شکل گرفته و به دنبال راه‌حل‌های عملی برای مشکلات موجود است.

جوامعی که در آنها مردم دارای شعور سیاسی بالایی نیستند و بیشتر بر اساس احساسات عمل می‌کنند، بیشتر در معرض خطر سوءاستفاده از سوی نیروهایی هستند که به دنبال بهره‌برداری از نارضایتی‌ها برای پیشبرد اهداف خود هستند. در این شرایط، اهمیت فرهنگ‌سازی سیاسی، آموزش و افزایش آگاهی عمومی برای توانمندسازی جامعه و تقویت خرد جمعی بیش از پیش مشخص می‌شود. تنها از طریق تقویت بنیه فکری و فرهنگی جامعه است که می‌توان از یک انقلاب مردمی به عنوان ابزاری برای تحقق آزادی و بهبود واقعی استفاده کرد، نه به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به قدرت یا تأمین منافع گروهی خاص.

هیربد هیومن

فوریه ۲۰۲۴